“1929 Büyük Buhranı”, sanayileşmiş dünyanın barış döneminde yaşadığı en derin ve yıkıcı ekonomik krizdi.
Sadece ekonomiyi değil, ekonomistlerin düşünme biçimini de değiştirdi; makroekonominin bağımsız bir bilim dalı olarak doğuşu da bu döneme rastlar.
Savaşın Ardından Yükselen Amerika
Birinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa harabeye dönmüştü. Almanya ağır tazminatlarla diz çöktürüldü, imparatorluklar parçalandı, uluslararası ticaret çöktü.
Bu yıkım, finansal gücün Londra’dan New York’a taşınmasına neden oldu. Avrupa’nın yeniden inşası için Amerika’dan alınan borçlar, dünya ekonomisini ABD merkezli hale getirdi.
Tarımda Balon ve Çöküş
Savaş sırasında Avrupa üretim yapamadığı için Amerikan çiftçisinin altın çağı yaşanıyordu. Ancak savaş bitince Avrupa yeniden üretime başladı ve tarım ürünleri fiyatları çöktü.
Bu durum 1920’lerin başında bir tarım krizine yol açtı. Çiftçiler borçluydu, ürettikleri mallara alıcı bulamıyorlardı.
Tarım ihracatının savaş sonrası nasıl gerilediği grafikte açıkça görülüyor. Bu düşüş, ekonominin temelini sarsan zincirleme etkilerin başlangıcıydı.
Refah Çağı: 1920’ler
Amerika’da endüstri, teknoloji ve tüketim kültürü aynı anda patladı.
Ev aletleri, otomobiller ve radyolar toplumun her kesimine yayıldı.
Ancak bu refahın ardında borçla büyüyen bir tüketim ekonomisi vardı.
Borsaya olan güven neredeyse dini bir inanç haline gelmişti.
1920’lerin sonunda “borsanın yükselişi durdurulamaz” olarak görülüyordu.
Bu dönem, “Caz Çağı” ve “Aşırılıklar Çağı” olarak anılır.
Borsa Balonu ve Kara Günler
1929 yılına gelindiğinde, Dow Jones endeksi birkaç yılda %400’ün üzerinde yükselmişti.
Ancak bu yükselişin ardında aşırı kaldıraç, düşük faiz ve spekülasyon vardı.
Sonra… Kara Perşembe (24 Ekim 1929) geldi.
Borsa bir günde %13 düştü. Ardından Kara Pazartesi ve Kara Salı yaşandı.
Sonraki üç yıl boyunca Amerikan borsası %89 değer kaybetti.
Dow Jones’un eski seviyesine dönmesi tam 25 yıl sürdü.
Bankaların Çöküşü ve Zincirleme Etki
Borsa çöküşüyle birlikte bankacılık sistemi çökmeye başladı.
1930–1933 arasında yaklaşık 9.000 banka iflas etti.
Tasarruf sahipleri bir gecede birikimlerini kaybetti.
Bu durum, kredi sistemini felç etti ve deflasyonist bir sarmal başlattı.
Smoot–Hawley Felaketi: Ticaret Savaşlarının Başlangıcı
Hoover yönetimi, Amerikan çiftçisini korumak amacıyla 1930’da Smoot–Hawley Gümrük Yasası’nı yürürlüğe soktu.
Ama sonuç tam tersi oldu: ticaret ortakları misilleme yaptı, Amerikan ihracatı %30’dan fazla düştü.
Bu politika, krizi derinleştiren en büyük hatalardan biri olarak tarihe geçti.
Bir ülkenin ithalatı azalınca, diğer ülkeler dolar kazanamaz hale geliyor; dolayısıyla Amerika’nın mallarını da alamıyordu.
Toz Fırtınası Felaketi (Dust Bowl)
1930’larda ABD’nin orta eyaletlerinde yaşanan kuraklık ve toprak erozyonu, milyonlarca çiftçiyi yerinden etti.
Topraklar uçuştu, gökyüzü karardı, insanlar açlık ve sefaletle karşı karşıya kaldı.
Yaklaşık 3,5 milyon kişi topraklarını terk ederek göç etti.
Bu olay, doğa ile insan arasındaki dengenin nasıl bozulduğunu gösteren en dramatik örneklerden biridir.
Roosevelt ve “New Deal” Dönemi
Roosevelt 1933’te iktidara geldiğinde, ülke ekonomik ve moral olarak dibe vurmuştu.
Altın standardını kaldırarak para arzını artırdı, bankaları denetim altına aldı ve “New Deal” adı verilen reform paketini başlattı.
Kamu yatırımlarıyla istihdam yaratılmaya çalışıldı, ancak işsizlik oranı 1940’ta bile %14’tü.
Krizden Savaşa, Savaştan Liderliğe
İkinci Dünya Savaşı öncesinde askeri üretimin hız kazanması, Amerikan ekonomisini yeniden canlandırdı.
Savaş sanayisi sayesinde Amerika, hem ekonomik hem politik olarak dünyanın lideri haline geldi.
Ancak bu yükselişin ardında milyonlarca insanın kaybolan umutları, işsizliği ve yoksulluğu vardı.
Sonuç: Tarih Tekerrür mü Ediyor?
Büyük Buhran yalnızca bir ekonomik çöküş değildi; insanlığın sistemler, ideolojiler ve piyasa dengesi üzerine yaptığı en büyük deney oldu.
Üretim, tüketimden fazla sürdürülemez.
Ve tarih bize her zaman şunu hatırlatır:
“Küresel dengeyi bozan her sistem, sonunda kendi krizini yaratır.”
Kaynakça ve İlham:
- Murray Rothbard – Büyük Buhran
- Richard M. Salsman – The Causes and Consequences of the Great Depression
- USDA Agricultural Statistics
- Federal Reserve Historical Data
- Jesse Livermore – How to Trade in Stocks